Przywrócenie, trwałości systemów ekologicznych i różnorodności form życia na takich nieużytkach możliwe jest przy pomocy rekultywacji. W jej wyniku uwalnia się przestrzeń życiowa spod presji człowieka, tam gdzie nastąpiło całkowite zniszczenie gleby rozpoczyna się sukcesja. Jej cechą jest przebieg procesów w określonym kierunku, pod wpływem czynników zależących m.in. od biotopu.  Prowadzą one do zastąpienia pierwotnego składu biocenoz stadiami pośrednimi, począwszy od inicjalnej fazy rozwojowej. Wskutek tego następuje proces przemian, zasiedlanie przez liczne gatunki nowych nisz ekologicznych. W ten sposób, od stadium biocenozy pionierskiej, poprzez stadia przejściowe, zbiorowiska osiągają etapy docelowe. Nam najbardziej zależy, aby procesy te przyspieszyć, ukierunkować przemiany w stronę ekosystemów leśnych.

Pokopalniany nieużytek wymyka nam się …

Taka potrzeba pojawiła się po odziedziczeniu wyrobisk kopalnianych po wydobyciu kruszywa przez firmę LAFARGE. Niezabliźnione ślady działalności przemysłowej obserwujemy do dziś na kilku działkach w Leśnictwie Szczepanowo. W oddziale 2B i 3A zachowały się nieużytki porastające roślinnością krzewiastą i licznymi drzewami, pojawiającymi się wskutek naturalnej sukcesji. Struktura na gruncie kształtowana jest przez kilka pionierskich gatunków, w tym wierzbę, osikę, brzozę, sosnę, w różnym wieku. Niejednolity stopień zadrzewienia i zwarcie świadczą o rozłożeniu procesu w czasie. Miejsca naświetlone, wolne od drzew, wykorzystywane są przez roślinność zielną, głównie gatunki zbiorowisk ruderalnych, synantropijnych i leśnych. Należą do nich m.in. śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), wiechlina gajowa (Poa nemoralis), trzcinnik piaskowy (Calamagrostis epigejos), czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata), łoboda błyszcząca (Atriplex nitens), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), tasznik pospolity (Capsella bursa -pastoris), podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria),  babka zwyczajna (Plantago major), konyza kanadyjska (Conyza canadensis), kostrzewa owcza (Festuca ovina), konwalia majowa (Convallaria majalis). Oprócz roślin naczyniowych pojawiają się również mchy i porosty świadczące o czystości środowiska, powietrza wolnego od szkodliwych emisji. 

Lukowaty charakter zadrzewienia, rozluźnione zwarcie, powodują, że drzewa przyjmują formy krzewiaste, nisko ugałęzione, wielopędowe, sękate. Jakość hodowlana kwalifikuje je poza oceną przydatności dla gospodarki leśnej. Obserwujemy częsty brak wykształcenia odpowiedniej strzały w fazie młodocianej, nieoczyszczonej z gałęzi dolnych, bez dobrze rokującego pędu głównego. Negatywny charakter takiego drzewostanu nie daje szans na poprawę jakości w procesie dalszych przemian naturalnych wspomaganych zabiegami pielęgnacyjnymi. Potencjał siedliska nie odpowiada oczekiwanej produkcyjności biomasy. Stan na gruncie jest zbyt odległy od docelowego gospodarczego typu drzewostanu właściwego dla ekosystemu leśnego.

Głębokość wykopów dochodząca do kilku metrów powoduje, że strome spadki uniemożliwiają regularne zasiedlenie przez roślinność drzewiastą. Nierówny teren pozbawiony czynnej biologicznie gleby, warstwy organicznej, pozostawiono na poziomie skały macierzystej. Długotrwałość procesów glebotwórczych pod wpływem zmieniających się zbiorowisk, nie gwarantuje przewidywalne w czasie osiągnięcie pożądanego stanu. Jeśli dołożymy do tego przerwanie podsiąkanie wód podskórnych i ucieczkę wody gruntowej, mamy przykład zubożenia siedliska pozbawionego trwałego zasilania. Przepuszczalność gruntu nie zapewnia utrzymania wód opadowych. Prowadzenie w tych warunkach zabiegów gospodarczych jest utrudnione ze względu na warunki terenowe, które wykluczają użycie sprzętu mechanicznego. Nie uregulowane stosunki wodne stanowią istotną przeszkodę dla planowania i osiągania celów hodowlanych. Niestabilny ekosystem nie tylko utrudni gospodarowanie, ale i pogłębi degradację możliwości produkcyjnych siedliska.

Mamy sposób na przywrócenie lasu …

Rozwiązaniem jest rekultywacja nieużytku, który w ewidencji urządzeniowej może być zarejestrowany pod różnymi kategoriami. Wynikającymi nie tylko z aktualnego stanu na gruncie, również sposobu kwalifikacji w poprzednich okresach. Za realizacją takiego zabiegu przemawiają nie tylko niskie nakłady (darmowa ziemia), ale i dewastacja terenu przyległego. W latach ubiegłych włączono do zasobów Nadleśnictwa grunty po eksploatacji kruszywa, które w powszechnej ewidencji zarejestrowano jako bagno, podczas, gdy z tym siedliskiem w praktyce nie mają nic wspólnego. W tych warunkach wymagane jest nie tylko uproduktywnienie siedliska, ale i dostosowanie kategorii użytku do ewidencji. Substrat glebowy pochodzi z nadkładu glin zwałowych zdjętych podczas eksploatacji wapienia. Cechuje się odczynem obojętnym lub słabo zasadowym i wysoką zasobnością w składniki pokarmowe. Wycięcie zbędnej roślinności, uporządkowanie terenu, nawiezienie kilkumetrowej warstwy gliniastej ziemi z pobliskiej kopalni i wyrównanie terenu, umożliwi założenie uprawy leśnej.

Zaprojektowany skład gatunkowy będzie właściwy dla zbiorowisk grądowych, w wersji nieco zubożonej, ale blisko potencjalnych możliwości siedliska. Dlatego pojawią się tu głównie gatunki liściaste, w tym: dąb, jawor, lipa, grab. Materiał mikoryzowany z zakrytym systemem korzeniowym będzie w tych warunkach najbardziej wskazany. Tam gdzie to jest możliwe i uzasadnione jakością istniejącego zadrzewienia, najbardziej wartościowe fragmenty mogą stanowić osłonę i uzupełnienie sztucznych nasadzeń. Możliwe jest również wykorzystanie części powierzchni pod uprawę pochodną lipy drobnolistnej w oparciu o materiał nasienny z plantacji na terenie RDLP Toruń. Założenie przy tym szerokich stref ekotonowych będzie uwzględniać bogatą pulę najbardziej wymagających gatunków biocenotycznych. Wzorcowe wykonanie przedsięwzięcia będzie miało również znaczenie w zakresie promocji biologicznych form rekultywacji odłogowanych nieużytków przez innych właścicieli gruntów. Takich działań wymagają działki w oddz. 2Bc, 2Bi oraz 3Ai o łącznej powierzchni 5,90 ha. Niska przydatność przyrodnicza wymaga od leśników aktywnej postawy, sięgania nie tylko do własnych doświadczeń, ale i praktyki poprzedników.  

Efekty ekologiczne przyjdą same … 

Spodziewamy się pozytywnych efektów ekologicznych. Na czoło wysuwa się produkcja tlenu i związanie pewnych ilości atmosferycznego węgla, co służy wszystkim. W dobie ocieplenia klimatu ma to znaczenie fundamentalne dla naszego życia. Tworzenie nowych siedlisk, złożonych struktur ekologicznych, będących naturalnym regulatorem wilgoci i poziomu wód gruntowych, to kolejny uzysk rekultywacji. Stwarzanie warunków dla leśnej flory, fauny i grzybów, to poprawa warunków ekologicznych środowiska, redukcja zanieczyszczeń przemysłowych i komunikacyjnych. Z ogólnych badań wynika, że 1ha sosnowego lasu pochłania do 200 ton CO₂ rocznie, jedna 60 - letnia sosna produkuje w ciągu doby ok. 1500 dm tlenu, zaspakaja dobowe zapotrzebowanie dla 3 osób. Przyjmując, że na 1 ha rośnie 1000 takich drzew, produkcja tlenu wystarczy dla ok. 90 tys. osób.

Przy ocenie efektu ekologicznego należy wspomnieć o tworzeniu nowych nisz mających istotny wpływ na bioróżnorodność. Trzeba docenić wpływ drzew na siedlisko leśne rozumiany jako oddziaływanie wzajemne, również na glebę, pokrywę leśną, tworzenie mikroklimatu. Dla wzrostu zdrowotności drzew, odporności na szkodniki, istotne znaczenie ma woda. Jej podsiąkanie, zwiększenie wilgotności powietrza, znacząco wpłynie na kondycję otaczających drzewostanów. Las jako samoczynny regulator stosunków wodnych rekompensuje niedobory wilgoci, zjawiska którym dotknięty jest cały region. Drzewostan wielopiętrowy izoluje wnętrze lasu od wpływów zewnętrznych, przez co klimat staje się łagodniejszy, zwiększa się ocienienie dna, wilgotność powietrza, zmniejszają się wahania temperatury. W korzystnych warunkach klimatycznych wewnątrz lasu szybciej przebiega proces oczyszczania  drzew i rozkład materii organicznej. Zwiększający się udział próchnicy oraz penetracja warstw gleby przez korzenie, wpływa na poprawę jej struktury, żyzność, intensywniejszy obieg pierwiastków.

Ratunkiem jest woda …

Las i woda to miejsce życia i rozwoju wielu organizmów. W powierzchniowych warstwach gleby bardzo istotny jest edafon warunkujący rozkład związków organicznych. Bierze on udział w tworzeniu próchnicy, wpływa na jej żyzność. Wszystkie procesy rekultywacyjne zmierzają do odtworzenia składników właściwych dla ekosystemów leśnych. Wpływ na zespół organizmów zamieszkujących glebę mają głównie właściwości fizyczne i jej chemizm. O pozytywnie zakończonej rekultywacji świadczy występowanie pożytecznych owadów biorących udział w regulowaniu populacji szkodników. Na terenach leśnych swoją ostoję znajdują również duże zwierzęta kopytne, jak sarny, dziki i jelenie. One z kolei doskonale przystosowały się do podobnych warunków, rozległe obszary młodników traktują jako swoje środowisko. Nie bez znaczenia jest również wzrost różnorodności biologicznej na poziomie gatunkowym i ekosystemowym. Pojawienie się młodego lasu w krajobrazie zdominowanym przez gospodarkę rolną jest realizacją programu zwiększania lesistości regionu.

Leśne zagospodarowanie nieużytku jest wartością dodaną … Rosnące na żyznej glinie uprawy i młodniki z czasem zyskają cechy hodowlane drzewostanu będącego celem gospodarki leśnej. Uproduktywniona powierzchnia będzie wypełniać funkcje społeczne, ekologiczne oraz materialne mierzone zwiększoną podażą poszukiwanego surowca. Dotychczasowe doświadczenia na nieużytkach pozwalają na sformułowanie pozytywnych oczekiwań, gdyż właściwie przeprowadzone zabiegi gwarantują wysoką udatność przedsięwzięcia. Przed nami wyzwanie w postaci zastąpienia biocenozy o niższym poziomie organizacji złożonym zbiorowiskiem leśnym.                                                                      

    JP